و یا مثلا ناامید از رهش

روزی که کتاب جدید رضا امیرخانی، رهش، به باراز آمد -همان موقعی که عکس‌های صف ایستادن مردم برای خرید این کتاب منتشر شد- یک نسخه‌ی آن را به صورت آنلاین خریدم. مدتی طول کشید تا کتاب به دستم رسید.

رهش داستانی است با موضوع توسعه‌ی بی ضابطه‌ی شهری و تخریب روح زندگی و روح شهر. داستان یک خانواده‌ی سه نفره‌ی از-هم-پاشیده است، که متهم مشکلات‌شان معضلات شهری و اخلاق و روح شهر جدید است.

«رهش» را میگفتند که کنایه‌ی امیرخانی است به وارونگی «شهر». اما رهش در واقع عقبگرد امیرخانی است. یک بیانه‌ی پر از غر است که با ادبیات آدم های تحصیل‌کرده از زبان یک کودک خوانده می‌شود. ترکیب یک نوستالژی از شمیرانات قدیم با یک فانتزی از روابطِ محله‌محور قدیم.

امیرخانی یک مرد میانسال است. در این داستان «خودش» را تکثیر کرده است در نقش یک زن و یک کودک. اما هم زن و هم کودک هر دو صدای بمِ امیرخانی را دارند. شخصیتشان همان مرد میانسال است، ادبیاتشان مال همان مرد میانسال است. هر دو مقوا هستند، خود امیرخانی از آن پشت اداشان را در می‌آورد.

حرف رهش چیست؟ اینکه شهر را خراب کرده‌ایم به اسم توسعه. خب اینکه دیگر نیازی به رمان و داستان نداشت! در این حدش را همه می‌دانند. و ایراد رهش این است که از این حد فراتر نمی‌رود.

غرغر میکند از هوای آلوده و اتوبان دوطبقه و برجهای بلندِ قوطی‌کبریتی و تخریب باغها. مقصر کیست؟ شهرداری. حرفی از اقتصاد متمرکز کشور نمی‌زند. حرفی از تخریب منابع آبی روستاها که موجب مهاجرت به شهر می‌شود نمی‌زند. حرفی از سیاست‌های ضدتولید دولتی نمی‌زند. حرفی از صنعت زیانبار خودروسازی دولتی نمی‌زند. حرفی از توزیع ناعادلانه مالیات و عوارض نمی‌زند. و همین جا داستان تمام می‌شود؛ شهری داریم بدقواره محصول نابخردی شهردار.

جا به جای رهش، گریزهایی هست به آثار قبلی -و به مراتب بهتر- امیرخانی مثل «منِ او» و «نفحات نفت» و «ارمیا» و ... . انگار خود امیرخانی هم فهمیده بوده که این اثرش بویی از آثار قبلی ندارد. لذا چند تکه کلام و اصطلاح را وام گرفته است و تکرار کرده است که خواننده باور کند این کتاب را هم امیرخانی نوشته است.

پارادوکس احترام

بله فرزندم!

تفاوت ظریفی هست بین «احترام کسی را نگه داشتن» و «برای کسی احترام قائل بودن»، به اندازه‌ی تفاوت زبان با قلب.

هر که در دسته اول است خود را در دسته دوم تصور می‌کند. اصلاح این تصور غلط نیز خلاف «احترام نگه داشتن» است.

محاسبه انرژی مصرفی خانگی

در خانه های آلمانی شعله و آتش وجود ندارد، به استثناء شمع که مثلا برای خوشبو کردن یا رمانتیک بازی روشن کنند. یعنی نه اجاقها گازی و شلعه‌ای هستند و نه بخاری داخل خانه وجود دارد. در عوض اجاقها برقی هستند و گرمایش خانه هم از طریق شوفاژ است.
در اکثر خانه‌ها و مجتمع‌های مسکونی موتور شوفاژخانه مشترک است. هزینه‌ی گرمایش هر خانه چطور محاسبه می‌شود؟ در ایران معمولا هزینه‌ی مشترک را به نسبت تعداد افراد هر خانه محاسبه میکنند نه به نسبت میزان مصرف. دلیلش هم ساده است: معلوم نیست هر خانه چقدر انرژی مصرف کرده است.
راه حل آلمانی‌ها برای اینکار این است که یک نوع دستگاه شبیه دماسنج به بدنه‌ی شوفاژ میچسبانند (عکس زیر). این سنسور میزان روشن بودن شوفاژ را ذخیر میکند. در پایان سال یا به صورت حضوری مقدار آن را میخوانند یا در برخی موارد به صورت وایرلس از راه دور اطلاعات مصرف را جمع میکنند.
سپس بر اساس میزان مصرفی که شما در سال داشته اید هزینه را از شما دریافت میکنند.

قهوه ایرانی

توی خانه (ی پدری) دستگاه قهوه ساز نداشتیم. لذا قبل رفتنم یک پاکت قهوه آسیاب شده گرفتم و یک بسته فیلتر چایی.

به قول باباطاهر: ریاضت کِش به بادامی بسازد! خب من هم به این نوع قهوه ساختم. و همین شد که شیوه جدیدی ساختم. شبیه چایی قهوه را دم میکنم: یکی دو قاشق قهوه میریزم توی فیلتر و آب جوش می ریزم روش توی قوری. قوری را میذارم سر کتری که آبش قل قل میجوشه.

مزه اش بد نیست اتفاقا. درسته رقیقه و سنگینی یه قهوه جدی را نداره. ولی خوبیش اینه که میشه بومی سازی اش کرد. یعنی چه؟ یعنی یه چیزی مثل هِل بهش اضافه کردم تا وارد سبک ایرانی-اسلامی بشه.

قهوه را به روشهای مختلف درست میکنند؛ ترک و فرانسه و عربی و ... . جای قهوه ایرانی خالی بود. آن را پر کردم. این مطلب را به عنوان ثبت اختراع و پتنت نوشتم. شاید فردا-روزی از حقوق معنوی این اختراع چیزی به بچه ها رسید.

زود باشد که در کافه های تهران و پراگ و سن‌خوزه و برلین روی تابلویی که منو را نوشته اند، اسم قهوه ایرانی هم دیده شود. موقع سفارش هم از شما طعم مورد علاقه تان را میپرسند؛ هل، زنجبیل، دارچین، زعفران؟ شما همان اولی را انتخاب کن.

آه از این لطف به انواع فلان آلوده

نقل است که پیرمردی سر جاده منتظر ایستاده بود. یک نفر سوار بر الاغ رسید و او را هم سوار کرد. رو به پیرمرد داستان گفت: ای پیرمرد اگه من نبودم چطوری میخواستی به ده برسی؟ پیرمرد هم گفت: اگر تو نبودی یه خر دیگه! میگویند این پیرمرد خیلی موّحد بوده، و خب کمی هم بی ادب. رزق آدم (در معنای کاملا عام آن) دست خداست، آدمها وسیله اند.

هستند آدمهایی که به دیگران کمک و لطف میکنند. اما انگیزه شان مدیون کردن است. میخواهند سلطه پیدا کنند به واسطه ی آن لطف. میخواهند جای خدا بنشینند، و بقیه زیر دِین او باشند.

آمده بود بی مقدمه بدون اینکه درخواستی ازو داشته باشم خواست به زور لطفی در حق من انجام بدهد. همان اول کار حتی قبل اینکه من حرفی بزنم شروع کرد به شرط و شروط گذاشتن و مقدمه منت را چیدن.

تا حرفش تمام شود داشتم فکر میکردم که این نصیحت را بنویسم برای این جور مواقع که: فرزندم! مراقب باش تا به دام و دانه نگیرند مرغ دانا را. با مناعت طبع رد کن لطفی که آغشته به گروکشی و منت است.

چشمها

سلام نازنین،

من قبل از هر چیز به کفش ها نگاه میکنم. کفش ها راویِ صادق زندگی آدمی اند. در کفشهای هر کسی --از سبک زندگی اش تا افکار و شخصیت و طرز فکرش-- نشانه هایی هست برای آنان که می اندیشند. هیچ چیزی مثل کفش آدم ها را از هم متمایز نمی کند.

اما کفش ها چیزی از احساسات نمی گویند. برای یافتن آنچه در دل میگذرد باید به چشم ها نگاه کرد. چشم ها افشاگران احساس اند. راهِ ورود به قلب اند، چه برای کنکاش چه برای تسخیر.

چه سرزمین هایی را ویران کرده اند، چه سلطنت هایی را برپا کرده اند! کارهای بزرگی میکنند [بعضی] چشم ها.

نه خواب راحتی دارم نه مایلم به این چایی

چاوشی اون آهنگ را چند سال دیر خوند. منظورم همون آهنگیه که میگه «نه خواب راحتی دارم نه مایلم به بیداری». دقیقا وضعیت من را ریخته بود توی 8 کلمه. یک روز بعد از ظهر که بیکار و بی حوصله بودم نشستم و سعی کردم که کلماتش را کم کنم، مثلا بکنمش 7 کلمه. نشد! همین بود. خلاصه تر نمیشد.

برای خودم بساط سلطنت دست و پا کردم؛ یک قوری چای، یک ماگ جدید (تبلیغاتی)، یک جعبه که چیزی به اسم پولکی رُسی داخلش بود. چای حکم نخ تسبیحی را دارد که خسته های عالم را به هم وصل میکند.

آفتاب از شیشه ی قدّی پنجره می پاشید داخل اتاق. البته خط-خط پرده کره کره ای هم داخلش بود. این اتاق را دوست داشتم. زمان پیش دانشگاهی اتاق اختصاصی ام بود. منظره اش مستقیم میخورد به حیاط. همان حیاط که تابستان سر سبز بود از درخت و بوته گل. آفتاب گیر بود و دلباز.

سری که به سنگ نخورده باشه، باد داره هنوز. این هم دقیقا وضعیت سرِ من بود اون موقع ها؛ پُر باد! غرور در قاموس ما چنان مقدس بود که اعتراف به ضعف و شکست غیرممکن بود. لذا باید می ساختیم با وضعیتِ خواب ناراحت و عدم تمایل به بیداری.

بعد از سالها -چندی پیش- دوباره نشسته بودم توی همان اتاق. زمستان بود و صدای باد توی لوله های بخاری می پیچید. چاوشی «مریض حالی» را داشت بعد از چند سال تاخیر از بلندگوی ضعیف لپتاپ می خواند. باز همان بساط سطلنت چای بر پا بود. لیوان اول، انگار لذت چای رفته بود. شبیه لذت خواب، شبیه تمایل به بیداری.

مانایی کینه یا انتظار برای عذرخواهی

همیشه به جای اینکه بگوید فلانی عصبی است یا بداخلاق است یا بدبرخورد است میگفت فلانی اذیت است. میگفت کپی رایت ماجرا مال امیر دیوونه است، اونجایی که توی «وضعیت سفید» منیره بهش عکس دختر نشون میده که پسند کنه. اون هم میگه که "این دختره قیافه اش اذیته". ادامه میده: خب کسی که عصبی و بداخلاق است یه چیزی اذیتش میکنه وگرنه آدم که کِرم نداره بیخود عصبی و بداخلاق باشه. این را که گفت توی دلم گفتم احتمالا کپی رایت این حرف هم مال شوپنهاور است. به هر حال توی این قسم چیزها خیلی دقیق بود. بیخود چرند نمی‌گفت. یه چیزی پشت حرفهاش بود.

اصرار داشت که هر از چند گاهی بامناسبت یا بی مناسبت بگوید که به بهشت نمی‌روم اگر لحاف در آن نباشد. کم کم داشت تکه کلامش میشد. چیزی که میگفت به شوخی شبیه بود، ولی لحنش مرز بین شوخی و جدی بود. احتمالا جوری اعلام موضع بود که بگوید روی لحاف حساس است. 

هر وقت میخواستیم سر به سرش بگذاریم و جدل کنیم بحث را می کشاندیم به اینجا که بالاترین لذت دنیا ماساژ است. میگفت رنکِ یک لذت ها خوابیدن زیر لحاف است و رنکِ دو هم غلت زدن زیر لحاف در سرمای صبح زمستان است بین خواب و بیداری. موضع ما این بود که ماساژ سر لیست لذتهای دنیاست. البته حق هم داشتیم. خب صبح تا شب پشت میز با دو دست مثل این نانواها که سنگک را سوراخ سوراخ میکنند روی صفحه کلید کامپیوتر میکوبیدیم و شب تمام کت و کولمان خسته بود.

گاهی وقتها فکر می کردم که آدم خوشبختی است. خب شما حساب کن که همیشه با آنچه دوست داشت کمتر از 16 ساعت فاصله داشت. ما اگر خوش شانس بودیم ماهی یک بار کسی مشت و مالمان می داد. ولی آخرین باری که دیدمش به قول خودش اذیت بود. همین را بهش گفتم. گفتم چرا اذیتی؟ شاید جزو معدود آدمهایی بودم که میتوانست چنین سوالی ازش بپرسد.

انگار انتظارش را نداشت. از نگاه اولش فهمیدم. ولی بعد از چند ثانیه مکث شروع کرد: هر کاری کردم دلم صاف نشد. بارها تلاش کردم فراموش کنم. میگفت حتی یکی دوبار شب قدر که شده بود منبری گفته بود که «ببخش تا خدا ببخشدت». گفت از ته دلم بخشیدم. از ته دل دوست داشتم ببخشم. ولی باز برگشت. این کینه، دلخوری یا هر کوفتِ دیگری که اسمش را بذاری. انگار هر بار قطع کرده باشیش، ولی ریشه اش مونده باشه جایی ته دلت. دوباره جوانه میزنه و بالا میاد.
گفت دقیقا مثل همون زمان هایی ه که خواستم سیگار را ترک کنم. خسته شده بودم و اراده ی ترک داشتم ولی هربار بعد یه مدت توی یه بزنگاه دوباره کم می آوردم.

توی این قسم چیزها خیلی دقیق بود. میگفت مسائل دو نفره را نمی شه یه نفره حل کرد. میشه تلاش کرد ولی بیفایده است، نتیجه نمیده. برای فیصله، مهر هر دو نفر باید پای ماجرا باشه. میگفت نیاز دارم به اینکه اعتراف کنه، اقرار کنه که اشتباه کرده.

گفتم توی این وادی ها، توی وادی رفاقت ها خیلی حرفها گفته نمیشه، خونده میشه. خونده میشه از چشمها، از رفتارها. اگه واقعا اونقدر که فکر میکنم دقیق باشه احتمالا قبول کرده، هر چند این هم جزو گفتنی ها نیست، باید خونده بشه.

و پناه در مشهد

سلام نازنین

این یک حس را بعید می دانم تجربه کرده باشی؛ حس لوزری و بازنده بودن. چه کسی حس لوزری میکند؟ مثلا کسی که در یک مسابقه ای آخر بشود به این دلیل که فکرش به چیز دیگری مشغول بوده است در تمام مدت.

دلم چه میخواهد؟ اینکه بنشینم در قطار تهران-مشهد. همان قطاری که 10:30 شب حرکت میکند و صبح میرسد به مشهد. تمام کوپه را رزرو کنم. همه طول مسیر را بیدار بمانم و برایت تعریف کنم همه آنچه که سر دلم مانده است. همه تشویش ها، همه دل نگرانی ها، همه دلهره ها را برایت یکی یکی بگویم. از همان حس لوزری برایت بگویم. از اینکه سرمایه را دود کردیم و بر باد هیچ دادیم. همه ی عمر را در سرگردانی گذراندیم.

سرم را پایین بندازم. نگاه نگران را کسی نباید ببیند.

بعد بگویی که «وقتی هنوز به خط پایان نرسیده ایم معلوم نیست چه کسی بازنده و چه کسی برنده است». همین جور که ادامه بدهی نگاهم امیدوارتر می شود. سرم را بالا می آورم. به صحن گوهرشاد فکر میکنم. به اینکه داریم به جایی میرویم که هیچ غم و دل آشوبی و غصه ای به آنجا راه ندارد.

همان جایی که روشن ترین لحظات زندگی ام را تجربه کرده ام. حالا دلم می خواهد بروم گوشه ی رواق تنها بنشینم. از تمام خطاها و خیره سری ها و معاصی بازگردم. آنقدر همانجا بمانم تا حس کنم بخشیده شده ام.

ای نبخشوده گناه پدرم ، آدم ، را!
به گناهان نبخشوده قسم ، دل تنگ ام

باز با خوف و رجا سوی تو می آیم من
دو قدم دلهره دارم ، دو قدم دل تنگ ام

فاضل نظری

نامه: بیای و بخندی و بپرسی

سلام نازنین!
چه میخواهیم از خدا؟ گاهی وقت‌ها خودمان هم نمی‌دانیم. گاهی وقت‌ها آنچه می‌خواهیم عوض می‌شود.
الان مدتی است آنچه من می‌خواهم این است که بیای و بخندی؛ تا باز خنده هاتو ... نه! این شعر یک آهنگ بود! منظورم این است که بیای و بخندی و بپرسی «تمام شد؟!». و من بتوانم با خیال راحت و با لحنی که سرشار از خلاصی است بگویم «تمام شد نازنین، تمام!». همه‌ی حس رهایی و خلاصی را بریزم توی آن میمِ آخرِ «تمام». بگویم که بعد از چند سال چشم انتظاری و جان کندن و دلهره و نگرانی و دست و پا زدن، آخر الامر خورشیدِ فارغی ز مشرق دانشکده طلوع کرد.

کی آن روز می‌آید؟ خدا می‌داند. ولی واقعا منتظر تمام کردنش هستم. نه اینکه آنقدر خوش خیال و خام باشم که فکر کنم سهم‌مان را از سختی دنیا کشیده‌ایم و بعد از آن فصل راحتی می‌رسد، خیر! و نه آنکه ارزشی بیش از پشیز برای این کاغذپاره‌ها قائل شوم، هرگز!

فقط میخواهم تمام کنم. از سختیِ تکراری خسته ام!
سختیِ جدید می‌خواهم؛ سختی یادگرفتن یک کار جدید، کشف آدمهای جدید، عادت کردن به شهر جدید، سختی یادگرفتن یک زبان جدید.

نامه‌ام را که خواندی برایم بنویس. تو از خدا چه میخواهی این روزها؟
با کدام سختی دست به گریبانی؟ منتظر کدام سختیِ جدید هستی؟

هدفون را روی گوش گذاشته ام، صدای آهنگ را بسیار زیاد کرده ام، از بین کلماتش «عیونک، حیاتی، و حُب» را میفهمم. دلم برایت تنگ‌تر می‌شود.
این تکه را نشنیده [نخوانده] بگیر ولی بگذار اعتراف کنم که وسط این شلوغی ها و سختی ها، همیشه در خیال منی. به تمامی زبانهای دنیا «دوستت دارم».

زیاده جسارت است، ایام عزت مستدام.